Z pewnością każdy widział drzewa przydrożne lub w zaniedbanych sadach. Liści na nich mało, często już we wrześniu stoją zupełnie bezlistne. Owoce, nawet jeśli są, to zdrobniałe, najczęściej „oparszywiałe" i „robaczywe". Gałęzie tych drzew, zaschnięte i spróchniałe, łamią się przy lada dotknięciu. To są właśnie wyniki działalności chorób i szkodników. Ocenia się, ze w skali krajowej niszczą one od 15 do 20% zbiorów. Oznacza to w praktyce, ze co piątą lub co szóstą skrzynkę owoców kradną nam organizmy pasożytnicze (rys. 103). To bardzo dużo! A jak pięknie wyglądają drzewa w nowoczesnych, dobrze pielęgnowanych sadach, cieszących oko zdrową zielenią liści i obfitością dorodnych owoców. Czy oznacza to, że choroby i szkodniki nie atakują drzew w tych sadach? Wręcz przeciwnie! Drzewa intensywnie cięte i nawożone są równie lub nawet bardziej wrażliwe na ataki różnych pasożytów. Pozosta­wione bez ochrony przed chorobami i szkodnikami bardzo szybko stałyby się ich łupem. Swój zdrowy wygląd i regularne, obfite plonowanie zawdzięczają stosowaniu we właściwym czasie odpowiednio dobranych środków chemicznych (pestycydów). W rozdziale tym będziemy się starali doradzić sadownikom, jak organizo­wać ochronę sadu, aby zapewnić drzewom optymalne warunki wzrostu i owocowania. Mówiliśmy już, że pielęgnowanie sadu w pierwszych latach po założeniu ma decydujący wpływ na jego późniejsze plonowanie. Dotyczy to również ochrony przed chorobami i szkodnikami. Trudno na przykład oczekiwać, aby jabłonie, których liście są corocznie niszczone przez gąsienice, parch lub mączniak, mogły wcześnie rozpocząć owocowanie i dawać regularnie plony. Dlatego też o ochronie sadu przed chorobami i szkodnikami należy pomyśleć jeszcze przed jego zakładaniem. Na tym etapie szczególne znaczenie mają dwa czynniki: stanowisko i 144 zdrowotność drzewek zakupionych w szkółce. Wybór odpowiedniego terenu pod założenie sadu został wyczerpująco omówiony w osobnym rozdziale. Tutaj należy tylko podkreślić, że drzewa sadzone na nieodpowiednim stanowisku (np. podmokłym lub w zastoisku mrozowym) częściej są atakowane przez niektóre szkodniki i choroby, zwłaszcza porażające korę i drewno, takie jak rak, zgorzel kory, pierścienio­wa zgnilizna podstawy pnia itd. Jednak nawet stanowiska nie budzące zastrzeżeń agrotechnicznych mogą być niebezpieczne z punktu widzenia ochrony roślin. Na przykład gleby po trwałych użytkach zielonych oraz tereny w pobliżu skupisk drzew liściastych (lasy, parki, itp.) mogą być zasiedlone przez szkodniki glebowe, zwłaszcza pędraki i drutowce, które będą niszczyły system korzeniowy posadzonych drzewek. W takim przypadku przed założeniem sadu należy zastosować insektycydy dogle-bowe, np. Diazinon 10 G. Basudin 10 G itp. (tab. 9) i wymieszać je z glebą przez przyoranie lub kultywatorowanie. Niebezpieczne może być także sąsiedztwo starych, nieprawidłowo pielęgnowanych sadów. Dotyczy to zwłaszcza śliw, które mogą w takich warunkach ulec zakażeniu przez szarkę. Przyjmuje się, że młode sady śliwowe powinny być sadzone w odległości nie mniejszej niz 1000 m od sadów lub nawet pojedynczych drzew porażonych przez tę chorobę. Podobnie stare sady jabłoniowe i gruszowe, a przede wszystkim skupiska głogów, mogą stać się źródłem zakażenia przez zarazę ogniową (patrz tab. 16, 18 i 20). Zdrowotność drzewek użytych do założenia sadu nie powinna budzić niczyich wątpliwości. Warto jednak pamiętać, że nie można tej zdrowot­ności ocenić prawidłowo w momencie zakupu drzewek jesienią. Takie choroby jak zgorzel kory, szarka, proliferacja jabłoni itp. (tab. 16, 20 i in.) ujawniają się dopiero w następnym okresie wegetacyjnym, a niekiedy nawet później. Dlatego drzewka należy kupować tylko w kwalifikowanych szkółkach, które gwarantują ich wysoką jakość. Jeśli pomimo to wiosną wystąpią na pędach (albo liściach) objawy zgorzeli kory, chorób wiruso­wych lub innych rozprzestrzeniających się z materiałem szkółkarskim, należy bezzwłocznie porozumieć się z odpowiednią stacją kwarantanny i ochrony roślin, celem potwierdzenia identyfikacji choroby. Następnie należy złożyć reklamację (na piśmie) w miejscu dokonania zakupu. Termin zgłaszania reklamacji jest określany przez Ministerstwo Rolnictwa, Leśnict­wa i Gospodarki Żywnościowej dla każdej choroby oddzielnie. Na przykład dla zgorzeli kory upływa on z dniem 30 maja, dla szarki z dniem 31 lipca, dla innych chorób wirusowych z dniem 30 października w pierwszym roku po posadzeniu drzewek. W czasie sadzenia należy usuwać korzenie uszkodzone oraz z objawami guzowatości. Po przycięciu pędów posadzonych drzew rany oraz wszelkie przypadkowe uszkodzenia kory należy posmarować pastą Funaben 3 lub Santar SM (tab, 9 A), a jeśli sad jest nieogrodzony, to zabezpieczyć drzewa przed zającami ochraniającymi winidurowymi albo jednym ze środków odstra­szających (tab. 9 D). Wiosną rozpoczyna się regularne opryskiwanie sadu przeciw chorobom i szkodnikom zgodnie z programami podanymi w tabelach 16-30. W pierwszych latach nie zwalcza się szkodników atakujących kwiaty i owoce (np. owocówka jabłkóweczka, kwieciak czy nasionnica trześniówka). Tym większą uwagę należy poświęcić zwalcza­niu chorób i szkodników uszkadzających liście oraz korę i drewno drzew owocowych. Najważniejszą i najczęściej stosowaną metodą ochrony roślin jest metoda chemiczna, a zabiegiem praktykowanym w sadownictwie opryskiwanie. Inne zabiegi mają mniejsze znaczenie, choć w poszczególnych przypad­kach mogą odgrywać decydującą rolę. Na przykład szkodniki glebowe zwalcza się wysiewając preparaty w formie granulatów lub proszków albo podlewając rośliny roztworami preparatów. Przez smarowanie środkami chemicznymi w formie past zabezpiecza się rany po cięciu, a przez smarowanie pni i konarów środkami odstraszającymi (tzw. repelentami) zabezpiecza się je przed ogryzieniem przez zające i dzikie króliki Dla zwalczania szkodliwych gryzoni (norników i myszy) stosuje się wykłada­nie przynęt zatrutych. Aby chemiczna ochrona roślin spełniała swoje zadania, należy przestrzegać kilku warunków: — dobrać odpowiedni środek chemiczny (pestycyd), możliwie najskute-146 czniej zwalczający daną chorobę lub szkodnika, nanieść pestycyd równomiernie i w odpowiedniej ilości na wszystkie części rośliny narażone na atak szkodliwych organizmów, wykonać zabieg w odpowiednim terminie, zapewniając maksymalną skuteczność, przeprowadzić zabieg w sposób nie zagrażający życiu lub zdrowiu osób zatrudnionych przy stosowaniu pestycydów ani konsumentów owoców, stosować pestycydy tylko w wypadkach koniecznych, tzn. wówczas, gdy liczebność szkodnika przekracza pewną granicę, zwaną progiem szkodliwości gospodarczej.